سلسله مباحثی پیرامون تدریس اثر بخش

سلسله مباحثی پیرامون تدریس اثر بخش
دکتر جواد حاتمی

عضو هیئت علمی گروه علوم تربیتی و مدیر دفتر نظارت و ارزیابی دانشگاه تبریز

در شماره‌ی پیشین به تبیین رشته‌ی تکنولوژی آموزشی و جایگاه آن در نظام آموزشی پرداخته شد. تکنولوژی آموزشی در برهه‌های مختلف زمانی، پارادایم‌های مختلفی را تجربه کرده است و در هر مرحله‌ای مصادیق مشخصی از این حوزه‌ی علمی مطرح گردیده است. امروزه مصداق بارز تکنولوژی آموزشی؛ نرم‌افزارهای آموزشی کامپیوتری و راهبردهای فکورانه‌ی یاددهی – یادگیری است. در این شماره به معرفی «نقشه‌های مفهومی» (concept map) که در متون تخصصی این حوزه با اختصار CM بیان می‌شود، پرداخته می‌شود. موفقیت یک مدرس، در گرو تسلط به فنون تدریس و نیز آشنایی با راهبردهای یادگیری است. یعنی این که توان آن را داشته باشد که مخاطبان خود را در مورد نحوه‌ی یادگیری صحیح و عمیق راهنمایی کند.

 نقشه‌های مفهومی در سال 1972 در جریان برنامه‌ی پژوهشی «ژوزف نواک» در دانشگاه کرنل بنیانگذاری شد. این ایده بر اساس نظریه‌ی یادگیری معنادار «دیوید آزوبل» طراحی شده بود و از نظر رویکرد معرفت‌شناختی (epistemological) با رویکرد سازنده گرایی (constructivism) مطابقت دارد. ایده‌ی اصلی در روان‌شناسی آزوبل این است که یادگیری، با برقراری ارتباط بین مفاهیم و موضوعات جدید و مفاهیم موجود نگهداری شده در ساختار مفهومی یادگیرنده، اتفاق می‌افتد. از این رو ضرورت یافتن یک راه بهتر جهت ارایه به یادگیرندگان برای رسیدن به درک ذهنی روشن، ایده‌ی ارایه‌ی دانش فراگیران به شکل نقشه‌های مفهومی را پدیدار کرد، به طوری که یک ابزار جدید، نه تنها برای استفاده در تحقیق، بلکه برای بسیاری از استفاده‌های دیگر در آینده متولد شد(نواک،2006).

بسیاری از کشورهای جهان در چند دهه‌ی گذشته با نگرانی‌های فزاینده‌ای را در این خصوص که نظام آموزشی، آمادگی کافی برای پرورش مهارت‌ها و دانش لازم برای کار و زندگی توأم با موفقیت را در جامعه‌ی پیچیده‌ی امروزی به شهروندان خود نمی‌دهد، مواجه بوده است. در واکنش به این دغدغه‌ها، تلاش برای بهبود سیستم آموزشی، روش‌های آموزشی و برنامه‌ریزی‌های آموزشی مورد هدف قرار گرفته است. در عین حال بسیاری از شیوه‌های آموزشی رایج و مقبول، متأثر از روش‌های تدریس مبتنی بر دیدگاه‌های  سنتیِ رفتارگرایانه هستند که اساساً تدریس را «بیان» و «انتقال» حقایق و اطلاعات به مخاطبان تلقی می‌کند. درست مثل پر کردن یک لیوان خالی. در حالی که روش‌های مذکور در پرورش دانش و توانایی‌ها ناموفق بوده‌اند.

برخلاف دیدگاه‌های قدیمی دیدگاه‌های جدیدتری درباره‌‌ی نحوه‌ی یادگیری که به پرورش یادگیرندگان «فکور» تأکید دارد، رواج یافته است که از جمله‌ی آنها دیدگاه سازنده‌گرایی است. در این دیدگاه یادگیری، فرایندی پویا و درونی است که در طی آن یادگیرندگان به شکلی فعال و با ارتباط دادن اطلاعات جدید به آنچه که قبلاً آموخته اند، به ساختن دانش اقدام می‌کنند. یعنی که دانش، وابسته به یادگیرنده است. روش آموزشی مبتنی بر سازنده‌گرایی روشی یادگیرنده- محور است که در آن بر شرکت فعال یادگیرنده در کسب دانش تأکید می‌شود. در رویکرد سازنده‌گرایی، بر اهمیت ساختن دانش از طریق ارتباط دادن پیش آموخته‌ها با آموخته‌های جدید تأکید می‌شود. در این دیدگاه ارتباطی بین یادگیری پیشین و جدید جستجو می‌شود، پس افراد، شخصاً طرحواره‌ها یا نقشه‌های ذهنی خود را می‌سازند و در یادگیری‌های جدید این نقشه‌های ذهنی بازنگری، گسترش و بازسازی می‌شوند. یکی ازرویکردهای آموزشی نوین که ریشه در فلسفه‌ی سازنده‌گرایی دارد، «نقشه‌ی مفهومی» است.

نقشه‌ی مفهومی را می‌توان ابزار ترسیمی تعریف کرد که مجموعه‌ای از مفاهیم و معانی را در چارچوب مشخص با ارتباط‌های منطقی به هم مرتبط می‌کند و دستیابی به یک یادگیری معنادار و عمیق که نقطه‌ی مقابل یادگیری طوطی وار است را امکان پذیر می‌سازد. برنامه‌ی درسی مبتنی بر نقشه‌های مفهومی مزیت فراوانی دارد و امروزه به یک حوزه‌ی مطالعاتی میان رشته‌ایی تبدیل شده است. در سال‌های اخیر در این زمینه‌ی کنفرانس بین‌المللی شکل گرفته است و هر دو سال یک بار برگزار می‌شود. سومین کنفرانس نقشه‌های مفهومی (CMC 2008) از بیست و یکم الی بیست و پنجم سپتامبر در دانشگاه تالین کشور استونی و دانشگاه هلسینکی کشور فنلاند برگزار شد. این کنفرانس با حضور پروفسور نواک برگزار شد و حضور دانشمندان حوزه‌های مختلف علمی در این کنفرانس که کاربرد نقشه‌های مفهومی را در حوزه‌ی تخصصی خود تبیین می‌کردند، موجب شگفتی خود آقای نواک شده بود. مصاحبه‌ی حضوری مؤلف با پروفسور نواک در کنفرانس 2008 حاکی از این است که راهبرد نقشه‌های مفهومی به یک بحث میان‌رشته‌ایی کاملاً کاربردی تبدیل شده است و بازار پر رونقی را برای تولید کنندگان نرم افزارهای کامپیوتری در آمریکا به وجود آورده است. به گفته‌ی وی موسسه‌ی تحقیقاتی شناخت انسان و ماشین آمریکا (Institute for Human and Machine Cognition) نرم افزارهای متعددی را در این زمینه تولید کرده است که برای آموزشِ مفاهیم و مباحث در رشته‌های مختلف علمی مورد استفاده قرار می‌گیرد.